Hnam Dang NUPUI/PASAL Neih Hi

28/02/2011 03:15
- Samuel Lalrozama Hmar (Sammy)

He khawvel kan chênna hmun zîm lêm lo takah hian thil nung chi hrang hrang, rawng leh pianhmang inanglo tak tak kan insûlpêl nuk mai a; chi (species) khat rau rau pawh chênna leh thanchhoh dân (environmental factors) inan loh vâng leh thil dang tam tak vângin kan inanglo nuai mai a nih hi. Kum 2004 thlenga thil nung chi hrang hrang hriat theih chinah pawh khân thlai (plants) chi 287,655 leh ransa (animals) chi 1,250,000 lai mai an awm a ni awm a (source:  IUCN - International Union for Conservation of Nature).

Chutiang bawk chuan mihring te pawh hi rawng leh pianphung inanglo tak tak khawvêlah hian kan inzârpharh a. Mi ngo te, mi hâng te leh a dang dang te chu tawng, nunphung leh sakhaw khat neiin kan inkhuar hranga, hnam khat/chi bil (ethnic group) angin kan awm ta a nih hi. Chu hnam (race) chhûng ngeiah pawh chuan inthenna (sub-tribes/ castes) a la awm leh fo thin [ e.g., Zohnahthlâk –Lusei (Sailo, Chhangte etc.), Hmar (Varte, Zote etc.), Mara (Tlosai, Chapui), Lai (Bunghai, Bawihtlung) etc.]. Tin, a nu leh a pa, thil nung tê ber atanga lian ber thlengin kan awm theuh hi a hai awm loh. Hei hi inthlah chhâwng tura duan kan nih vang a ni tih a chiang a, Siamtu themthiamzia lanna tha ber mai pawh a ni hial awm mang e. Chu inthlahchhawnna (process) kal zêl nân chuan mihring te pawh nupui/pasala inneiin, damchhûnga chen dun a inpuih tawn zel chu kan chîndan pangngai a lo ni chho ta a nih hi.

Hnam dang nupui/pasala neih hi thupui (topic) pawimawh leh zâu tak mai a ni a, hnam dang tih hian a huam zau thei khawp mai bawk. A sawr bing têt theih ang bera kan beih dâwn chuan, kan chhûngte hnai tak tak (blood brothers) tih loh hi chu hnam dang an ni thei vek mai awm e, amaherawhchu a hnahthlâk ang zâwnga chhût hian zir chian a awl deuh ang chu. A hnahthlâk chhûnga inneih pawlh hi chu a pawmawm hle a, mahse hnahthlâk pâwna inneih hi a pawmawmin a tha em, tih erawh hi zawng thu khel fê ngai a ni ve tlat. Mithiam (Scientists) te chuan an chhuiin an chîk nasa a, ran leh thlaiah te chi tha zâwk siam chhuak turin an inthlahpawlh (cross-pollination/ hybrid breedings) tîr a, hmun hrehawm leh chhengchhe zâwka nung thei tur leh chi hrisel tha zâwk siam chhuah hna an bei nasa a ni. Chûng atang te chuan chi inthlahpawlh hi engemawchenah chuan a tûl a ni tih a hriat theih awm e. Mihringte dinhmunah pawh hian hnam hrang hrang te hian thatna leh thatlohna kan nei theuh a, hnam dangte thatna chu la ve thei turin inthlah pawlh chu a tulna chin a awm thei em tih hi zawhna pawimawh tak a ni.

Kawng lehlamah chuan hnam hi ral ve mai thei thil a ni bawk a, khawvêl mâwitu leh khawsak khairualtu (ecological balance) ransa leh thlai tam tak kan chân ta a nih hi. Tunlaiah pawh chi thenkhat, ral mai thei dinhmuna ding (endangered species) an awm teuh mai. Mihringte pawh hi kan bâng chuang lo, chuvang chuan hnam dang nupui/pasala inneih hi chîn dawklaka neih chi erawh zawng a ni hauh lo mai. Hnam mumal nei lo, mi zah pawh kai phâk lo nih hialna thlen thei a ni, ze nghetlo neihna a hrinchhuak a, rilru nghetlo tak put a awl, a mimal ang pawhin than a har tak zet a ni. Mahni hnam humhalh thiam apiang hnam changkâng leh entawntlâk, thang chho zel an nih tâk hi.

Hnam hrang anga kan awmna chhan ber pakhat chu kan mizia inan loh vâng a ni deuh bera, mize inang khat chu hnam khatah kan inchhûng lût a, tawng thar te pawh a lo piang ta thin a ni. Thlah pawlh te hian hnam kalphung leh mize inanglo tawn chhoh tur harsa tak tak an nei nual a. Mahni nihna tak chianlohna (identity crisis) an nei duh khawp mai bawk, a bîk takin naupang te’n. Khawtlâng (society)-ah demna leh enhranna a awm lo thei loa, khawvel kalphungah pâ te hnam chu chhawm tho mah ila, ‘hnam nei lo’ tia insawi leh inendawng a awm duh châwk.

Chulam ai maha harsa lehzual chu hnam kalphung leh sakhaw thar (cultural practices and prejudices) luhchilh hi a ni. Kum puitling nih tawh hnuah inzir thar leh tur a awm dâwn ta a lo nia. Nupui pasala kan neih tâk chhungte endawng leh demna (ostracization and condemnation) tawn tlang tura inpuahchah a ngâi bawk. Vladimir Piskacek-a leh Marlene Golub-a te ziah “Children of interracial marriage, interracial marriages: Expectations and realities (1973)”- ah chuan thlah pawlh fate beih pui ber chu identity crisis hi a ni, an ti a; chû thlîr dân chu nû leh pâ te chungah a innghat nasa hlê a ni, an ti bawk. Nu leh pâte, an ngaihdânah, an inlungrual chuan an fate pawh ngaihdân fel tak neia buai loin an thang chho thei dâwn a ni, an ti a, khawtlânga demna awm te pawh nu leh pain an kaihhruai that chuan tha takin an tâwn tlang thei dâwn bawk a ni.

Tin, hnam zia ina a ken tel tlat chu tawng hi a ni; mahni tawng mumal tak leh hausa tak nei chu a zahawm bîk a, hnam rohlu pakhat pawimawh tak, hnam anga min thliar hrang ber tu pawh a ni. Chuvang chuan mahni hnampui ngei nupui pasala neih a, mahni hnam tawng te tih lâr chhoh hi hnam humhalh dân kawng chi khat a ni. Khawvela hnam pui leh changkang ber ni a ngaih, sâp (English) ho hi hnam inthlah dal ve mai mai lo an ni a, khawvel a inbengbel hmasa pawh an ni rêng a, an tawng (English) te pawh international language-ah kan hman tak hial hi. Chutihlaiin keini zo-hnahthlâk te tawng ve hi chu a hausa loin hriat a hlawh loa, a mi te pawh hian mi hriat leh zah kan la kai thei tak tak lo a nih hi. Tawng hi hnamkhat, chhûngkua anga min chêntirtu leh thlamuanna min petu a ni. Thisen zawmpui, zêmkhat zenpui te nên mualza kârdana lên lai pawha nun khawnawmna min petu ber chu mahni tawnga tawngpui tur an lo awm ve hi a ni. Tin, tawng inang hman hi nupa inkâr pawha thlamuanna leh inlungrualna thlentu pakhat pawimawh tak a ni ve a ni. Chhunni tlaitluan hah taka hman zawh hnua zân mut chhîn hmaa khumlaizâwl titî, mahni tawng ngei maia han chiârpui theih neih tluk hi chu a awm lo a ni. Hei hian inngainatna a tizual duh hle. Ram hranah, mahni tawng theihnghilh hial khawpa awmin, tawng dang hman nuam ti zâwk te kan nih ngawt loh chuan nun khawhar leh thimlai bera thlamuanna min petu chu tet tê atanga chûn leh zuâ te’n min chawi lenna aw kâ ngeia hmangaih ber te bula chhûngril nun phawrh chhuah hi a ni, tih hi hai der tum mah ila a chiang a ni. Hei hi tawng inang hnam innei te’n hnam dang, tawng danga tawng te, tânga pawm te laka an thil hlêp pakhat a ni.

Amaherawhchu thil nung zawng zawng hi a tul dana insiam rem (adjust) thei vek kan ni a, thlai te pawh hi êng lam pana to kawi ve zêl thei an ni. Chutiang bawk chuan mihring te, thil nung zawng zawnga chungnung ber, phei hi chu kan insiam rem thei tak zet a, hun reilotea mize thlâk thei pawh kan ni. Chû kan insiam remna kawngah chuan hmangaihna hi hmanraw tangkai tak, kawng tha leh dik tak min hmuhtirtu a ni. Ringtute (believers of the true faith) nitin chaw tha ber – Bible-in a sawi angin suala piang theuh kan ni a, suahsualna khawvelah hian hun kan hmang ral chu a ni ber. Chu sualna khawvel tinungtu leh hlimna kâwl êng thlentirtu chu Pathian thupêk ropui ber innghahna - hmangaihna (Marka 12:29) hi a ni. Hmangaihna chuan thinlung hrehawm a kaitho a, rilru suangtuahna leh ngaihtuahna khawvel pawhin a thlir phâk ngai loh muanna thlentu a ni fo thin. Hmêl leh rawng te a thlîr ve loa, hnam a thliar hrang hek lo, tawng inan loh vanga inthliarhranna pawh a khuh thei a ni; ama tawngkam hran liau liau a nei ve a, hnam inanlohna chu a hneh thei ngei dâwn a ni tih a dem awm loh hle. Chuvangchuan kawppui tur, damchhûnga riahrun rempui tur, atân hi chuan thinlung chhungrila hmangaih tak tak te leh min hmangaih ve ngei tu neih hi a tul a ni. Amaherawhchu, fimkhur a ngai tak zet; mahni hlimhlawpna vang mai maia nawm chenpui tura in kawp te a awm thei, damchhûnga inchhîrna thlentu tur a lo ni dâwn tih hi theihnghilh loh a tha. ‘Compromise’ an tih ang te hi a awm tur a ni lo, kan duh vak loh te’n min hmangaih em em a hriat vânga khawngaih neih te hi thil tih miah loh tur ani. Hmangaihna te pawh hi, mihring kan nih angin, dai ve zel thei a ni a; kum a lo tamin, hnam dang an nih ngat phei chuan, inanlohna hrang hrang awm te chu a zual chho duh a, hnam zia leh nunphung te hi tupawhin kan âwn lo thei si loa. Tirkoh Paula’n hmangaihna dik tak Korinth khuaa mite hnena a lehkhathawna a ziah (I Kor 13:4-7) ang hmangaihna hi chuan nun inthlâk thawkna emaw thil ngaihhlut ber chân ngam hialna emaw pawh a thlen thei a ni. Hun kal tawh (History) kan thlîr lêt chuan hmangaihnain khawvel a den chhuah dân tam tak kan hmu thei. Tun hnai maiah pawh Sap ram lal fanu Princess Diana leh Prince Charles te inneihna hlawhtlinglo tak chuan khawvel a nghawr hle a, hmangaihna dik tak nên kut an suih loh chu a pawi ta a nih kha. Chuvangchuan Kristian chhungkaw lungrual tak din tur chuan hmangaihnaa tan a ngai a ni.

Tin, sakhuana (religious practices) hi thil pawimawh tak pakhat, mihringte pum khata min siamtu leh min thendarhtu a ni leh fo. Sakhaw inanglo bia chu, hnam khat pawh nise, khaw thlîr dân a inan miau loh vangin an hlim thei tak tak lo a ni. Zohnahthlâk te hi Pathian nung be hnam kan ni a, hnam dang, sakhaw hran nei nupui/pasala neih mai hi thil rem lo teh meuh a ni. Thlahte thlenga nung lo Pathian lam hawina kawng kan hawn palh hlauh mai chuan nunna lehkhabu atangin vân Seraf thianghlim te’n kan hming an thaichhiat mai a hlauhawm a ni. A bîk takin hmeichhe tân a derthawng bik hle, an dinhmun emaw an nihna emaw mipa aiin a hniam zâwk tihna ni hauh loin, rilru nêm leh kaihhruai awl zâwk an ni a, pasal te hnung zuia fel tak maia, mipa te tih phâk rual loa insiam rem thei an ni si a, chuvang chuan mahni pasal, sakhaw dang bia te tihdana kûn ve mai a awlsam bik dâwn a ni. Non- practicing muslims tih te hi an tam a, a hlauhawm dan a dang chuang lo. Sawi tawh anga hmangaihnaa inneih tluk chu a awm loh rualin hmangaihna vânga kan thlarau kan hralh mai zawngin chatuan nunna chang tlâk lo leh mi khawngaihthlâk ber kan ni kumkhua mai dâwn a ni. Amaherawhchu, hetah pawh hian a hnam vâng ni loin, a sakhuana vang zâwk a ni. Hnam dang, sakhuana dik, Pathian mi tak, hmangaihnaa kan tawng fuh a nih chuan a tluk a awm chuang lo. Chuvang chuan Kristian chhungkaw din tur chuan hmangaihna a ngai a, tin, chhungkuaa hmangaihna luan zawm tir zêl tur chuan Kristian chhungkaw tha tak nih a ngai ve bawk a ni.

Mi tam takin hnam dang nupui/pasala neih (interracial marriage) hi kan rinna bu, Bible-in a duhlo ni te’n an sawi fo thin a (Deut 07:03), amaherawhchu chutiangchu a ni hauh lo. Pathian hian Israel fate leh hnam dang inneih pawlh hi a haw loa, ringtu leh ringlo inneih pawlh hi a haw zâwk a ni. Lal Solomona kha a chungthu rel a nih nachhan kha hnam dang nupuia a neih teuh vang ni loin, hnam dang, Pathian nung lo bia a neih vang zâwk a nih kha. Rinna a chak tak Jentail hmeichhia, Rahabi leh Ruthi te pawh kha ringtu te chênna khawtlangah khan pawm thlap niin Isua Krista thlahtute zinga mi pawimawh tak an ni zui leh nghal a nih kha (Matt 01:05). Tirhkoh Paula’n mihring te, thim leh eng anga a sawi hran pawh khan vun rawng lam kâwk loin rinna lam zâwk a tinzâwn a ni (II Kor 06:14). Pathian hian a duh ang taka a siam theuh kan ni a, chuvangchuan hnam hian kawng a dal loa, rinna hi a ni zâwk. Tin, hnam dang, ringlo mi leh a chhungte, kutsuihpui hnua rinna kawng dika kan hruai thei a nih ngat phei chuan, chu inneihna chu malsâwmnain a khatliam ngei ang le.

Chuvang chuan a thain a tha lo e tia sawi theih a awm lo. Siamtuin a siam dânin thil thalo chu nise a inthlahpawlh theih miah loh ang le. Mahse duthusam chuan mahni hnam mi ngei neih a, hnam dangte zia, tha kan tih te chu fak liam mai loa kan fâte hnena rochun ve tum hi chu a va tha the lul êm! Amaherawhchu, hnam dang kan lo hmangaihin kutsuihpui hial pawh rem kan lo ti ta a nih pawhin kan fâte chu hnam zia leh tawng te kan nghilh tîr tur a ni loa, kan rohlu neih that ber- ‘kan hnamzia leh tawng’ te hi kan thlah chhawng zêl tur a ni, thawnthu kan neih chhun chhun te hi chhawm chhâwn zêl nachang hria ila, hnam hran leh sakhua dân hrang si, inlungrual takin a awm theih dâwn a ni, fâte khaw thlîr dân (outlook) pawh a zâu anga, dânhmang hre hnem an lo ni chho dâwn a ni. Chu chuan kan zahawmna a keng tel a ni tih hi theihnghilh loh a tha. ‘Children in interracial homes, marriage across the colour line (1965)’ ziaktu Allan C.Brownfield-a chuan inthlahpawlh hnam chhungkaw khawsakna in chu naupang tân a pawi a ni tih finfiahna engmah a awm lo, a ti a. Naupang te hian pianhpung inanlohna (physical diversity) hi mihring nihphung pangngai ve mai a ni tih hi an thanchhopui a tul, a ti bawk a; chû inzirtirna chu felfiah takin, an thinlungah vun rawng danglamna leh tawng danglamna chhan zawhna te an rawn in mûn tan atangin, tlem tê te a an rilrua tuh tur a ni, a ti bawk.

Chuvang chuan mahni theuh hi kan pawimawh a, Pathianin duhthlanna tha tak min pêk theuh hi a tha thei ang berin hman tum ila. Nupui/pasal inneih hi thil pawimawh tak, kan nunkawng chhuk-chhoa tâwpna chikhat leh intan tharna hun pawimawh tak pakhat a ni si a. Hnam dang tânga pawm tur hi chuan in chhût nawn mai niloa, a chawh a chawhchhuah fê hnuah chauh bawhzui a tha. Ringtute chuan kawng tha tak kan nei a, chu chu kan thil ruahmanna te min tihngheh saktu, chung Pathian, englaipawha râwn tur kan neih rengna hi a ni ( Thuf 16:03).

[He article/essay hi Bangalore Mizo Association buatsaih, essay inziahsiak (2007-2008 ) pakhatna latu thuziak a ni. CHHINLUNG MAGAZINE vol XIX-ah chhuah a ni tawh bawk. A thuziak tha tak mai rawn thawhtu Samuel Lalrozama chungah lawmthu kan sawi e – Ed. of Zotui Thiang]

Comments

No comments found.
 

Contact

Search site

 

 

NGAIHDAN

THU KAM HNIH KHAT


ShoutMix chat widget

 

TLAWHTUTE


counter globe

 

MIZO LEH ENGLISH THUFIAHNA

Freelang Dictionary
MIZO => ENGLISH :
ENGLISH => MIZO :

Whole word

 

ZOTUI THIANG WEBSITE

https://zotuithiang.webnode.com

 

ZOTUI THIANG GROUP(MAIL)

Google Groups
Subscribe to Zotui Thiang Group
Email:

 

ENG WEBSITE ATANGIN NGE HETAH?

 

MizoMizo Kan Nih Kan Lawm E